Vertalen met Poetin

Vladimir Poetins eigen "Yo Blair"-monoloog is leerzaam voor beginnende vertalers en studenten Russisch. Laten we eens kijken.

Nee, eerst moeten we ons afvragen: heeft hij dit echt zo gezegd? Antwoord: ja. De Kommersant, die dit publiceerde, zou inmiddels gesloten zijn als het niet letterlijk van band getranscribeerd was. Daarom is dit onbetwistbaar een uniek stukje spreektaal van een Russische leider die niet beseft dat hij in beeld is.

– Привет передайте своему президенту! Оказался очень мощный мужик! Десять женщин изнасиловал! Я никогда не ожидал от него! Он нас всех удивил! Мы все ему завидуем!

Vertalen maar!

De eerste zin, (ik zal verder de wetenschappelijke transcriptie aanhouden, dat staat minder interessantdoenerig dan Cyrillisch en is korter en ondubbelzinniger dan Nederlandse transcripties:) Privet peredajte svoemu prezidentu! geeft de vertaler geen grote moeilijkheden. Hoewel... Zou Poetin "je" of "u" zeggen tegen Ehud Olmert, premier van Israël? Het -te van peredajte (geef, breng over) hoort bij het persoonlijk voornaamwoord vy, en dat vertaal je normaliter als "u". Maar op de schaal van formeel naar informeel zeggen Russen nog vy waar wij al "je" zouden zeggen. Hoe informeel is Poetin met Olmert? Gelukkig kunnen we het een beetje in het midden houden door hem nog wel "u" te laten zeggen, maar voor Privet peredajte de algemeen bruikbare Nederlandse spreektaalvariant "Doe de groeten" te kiezen, wat gelukkig heel goed kan. Is "jullie", een andere vorm die de kloof tussen "uw" en "je" zou kunnen overbruggen, misschien nog mogelijk? Ik denk het niet... Poetin zegt svoemu, niet vasjemu, en verwijst dus direct naar de relatie tot de aangesprokene. Dus:

Doe de groeten aan uw president!

Die president is uiteraard de wél in moeilijkheden verkerende Moshe Katsav. Wat voor iemand blijkt hij echter volgens Poetin te zijn? Okazalsja očen' moščnyj mužik. Een očen' moščnyj mužik dus. "Moezjiek" vind je als Nederlands woord in de Grote Van Dale, met als verklaring Russische (kleine) boer. Maar in het hedendaagse Russisch wordt het veel vaker in de betekenis van "kerel" of "vent" gebruikt. Werkt allebei, ik moet kiezen en hou het op "kerel". Maar wat doen we met moščnyj? "Machtig" of "krachtig" zijn de vertalingen die zich zouden opwerpen als je geen context had. Maar in dit verband zitten ze de vertaler niet lekker. Ze zijn te ongewoon: een "machtige kerel", een "krachtige kerel" - zeg je dat echt?

Gelukkig hebben we tegenwoordig met het Internet in combinatie met Google het soort corpus onder handbereik waar taalkundigen jarenlang van gedroomd hebben. En verdomd, beide worden gebruikt: "machtige kerel" geeft 153 resultaten, "krachtige kerel" nog altijd 65. Maar ik moet zeggen dat de tekstfragmenten me niet overtuigen. Nee, dan is "flinke kerel" (906 resultaten) een stuk beter. Statistisch nog veel beter is "stoere kerel" (19.100 resultaten), maar naar mijn smaak begint dat te sterk af te wijken van de bedoeling. We laten onze vertaling niet alleen van grote getallen afhangen. "Flink" wordt het.

Okazalsja kan je letterlijk vertalen als "bleek", maar dat zou niet juist zijn. Okazat'sja is een perfectief werkwoord, en een van de dingen die een spreker daarmee kan aanduiden, is dat er sprake is van een toestandswisseling. Katsav leek eerst een kleurloze figuur, maar nu weten we dat hij een flinke kerel is. Wanneer die toestandswisseling precies optrad doet er niet toe, we zijn geïnteresseerd in de huidige situatie:

Blijkt een flinke kerel te zijn!

Nu ik dat zo zie staan, bedenk ik dat "echte kerel" ook goed zou werken. Maar daar is een groot bezwaar tegen: "echt" is de voor de hand liggende vertaling van het heel gewone Russische nastojaščij, en dat zei Poetin niet.

Nu wordt het smeuïg. Elke vertaler weet: een neutrale vertaling bestaat niet, en een vertaling die je zonder nadenken maakt omdat er geen vuiltje aan de lucht lijkt, kan later opeens aanleiding tot misverstanden geven. De volgende zin is te makkelijk om waar te zijn:

Tien vrouwen verkracht!

Niets tegen in te brengen. Ook in het Nederlands is dit de natuurlijkste woordvolgorde. En voor geen van de drie woorden geven de woordenboeken serieus te nemen alternatieven. Tien. Vrouwen. Verkracht. Het probleem is alleen: heeft het woord iznasilovat' dezelfde gevoelswaarde als "verkrachten"? De definities in het Nederlandse en het Russische wetboek van strafrecht ontlopen elkaar nauwelijks. Maar het is me nu te doen om de perceptie van de gemiddelde gebruiker. Zou die ooit gemeten zijn? In de vertaalsector kennen we de zogenaamde connotation check, maar we zijn hier naar iets veel subtielers op zoek. Eigenlijk zou je met enkele honderden Russen en Nederlanders diepte-interviews moeten houden om hier iets gefundeerds over te kunnen zeggen.

Mijn vermoeden is alleen dat waar het woord "verkrachting" bij Nederlanders een associatie met geweld oproept, iznasilovanie voor Russen, althans voor Russische mannen, of in ieder geval voor niet te fijngevoelige types onder de Russische mannen, eerder het pakken van een vrouw zonder al te veel inleiding is. Maar om nu maar in plaats van "verkracht" "gepakt" te gaan gebruiken gaat me weer veel te ver - al kán Poetin hebben gedacht dat Katsav een soort Bill Clinton is, die erbij gelapt wordt door spijtoptantes. Ook een moščnyj mužik trouwens, Clinton, Russische mannen waren weg van hem, en niet om zijn pogingen het Amerikaanse ziektekostenverzekeringsstelsel te hervormen.

Als vertalers moeten we dus erkennen dat er geen bevredigende oplossing is. Niets schrijven kan ook niet. "Tien vrouwen verkracht!" noteren we, wetend dat op het moment dat Nederlandse lezers de vertaling onder ogen krijgen, zij de conclusie zullen trekken dat Poetin seksueel geweld tegen vrouwen flink vindt.

Ja nikogda ne ožidal ot nego is interessant omdat je als Nederlander niet uit jezelf op het idee zou komen ėto (of ėtogo) weg te laten. Dit is spreektaal van niveau, maar wel goed te vertalen - letterlijk, maar niet onhandig:

Dat had ik nooit van hem verwacht!

Je zou, om helemaal het staccato-ritme van deze zinnetjes te handhaven, het woordje "dat" kunnen weglaten. Dat gebeurt steeds meer in het Nederlands, maar vooralsnog weiger ik daar aan mee te doen. Ik vind het ook te posh, te Jellie van Eenennaam. Nee, Poetin mag dan prachtig ėto weglaten, als hij Nederlands sprak zou hij zeker nog een paar jaar "dat" zeggen.

On nas vsech udivil! geeft weer een aspectprobleem. Deze keer ben ik geneigd niet de tegenwoordige tijd, maar het voltooid deelwoord te gebruiken, omdat dat weer heel natuurlijk Nederlands gaat opleveren: "Hij heeft ons allemaal verbaasd!" Hmmm... Ís dit natuurlijk Nederlands? Google is onverbiddelijk: geen resultaten, ook niet als je "allemaal" weglaat. Dat is even sterk. Maar het is volkomen terecht. Ik denk dat ik me liet meeslepen door een verblinding voor normaal gebruik van de moedertaal die vertalers af en toe overvalt. Iets verbaast je, niet iemand.

Je kan dit op verschillende manieren oplossen. Ik wil graag een korte manier, en daarvoor moeten we een Russisch woordje opofferen. Je kan on, "hij", weglaten: "We waren allemaal verbaasd!" Maar beter nog lijkt het me "verbazen" los te laten en door "verrassen" te vervangen. De vrolijke associaties die dat woord oproept passen wel bij de toon van het geheel.

Hij heeft ons allemaal verrast!

De laatste zin is weer makkelijk. My vse emu zaviduem!

We zijn allemaal jaloers op hem!

Alleen die herhaling van "allemaal" komt opeens wat overdreven over. Het Russische vse heeft maar één lettergreep en wordt een zin eerder nog verbogen ook. Dat valt veel minder op. "Allemaal" liever weglaten? Zouden we het missen? Nee, missen zouden we het niet. Maar we laten het staan, want hoe kort het fragment ook is, we hebben al genoeg water bij de wijn moeten doen om er correct Nederlands van te maken. Dan maar iets minder soepel.